Co to jest kwasica żwacza i jak jej zapobiegać to kluczowe pytanie dla każdego hodowcy bydła zainteresowanego utrzymaniem zdrowego stada i optymalną wydajnością.

Patofizjologia i mechanizm rozwoju kwasicy żwacza

Kwasica żwacza to zaburzenie równowagi środowiska żwacza, wywołane nadmiernym nagromadzeniem się kwasu mlekowego i innych kwasów lotnych, co prowadzi do obniżenia wartości pH treści żwaczowej poniżej progu 5,5–5,8. W prawidłowych warunkach pH żwacza waha się między 6,0 a 7,0, co umożliwia optymalny przebieg procesów fermentacji mikrobiologicznej. Gdy do żwacza trafia duża ilość łatwo fermentowalnych węglowodanów (np. skrobii z kukurydzy czy jęczmienia), rozwijają się szybko kwasotwórcze bakterie, takie jak Streptococcus bovis czy Lactobacillus spp., które produkują mleczan w ilościach przewyższających zdolność buforową żwacza.

Etapy zmian biochemicznych

• Etap 1: Intensywna fermentacja węglowodanów i szybki wzrost kolonii bakterii produkujących kwasy.
• Etap 2: Obniżenie pH żwacza, zahamowanie wzrostu bakterii włókno-destrukcyjnych (Fibrobacter succinogenes, Ruminococcus albus) i mniejsza produkcja kwasów lotnych, które odpowiadają za 70% energii metabolicznej bydła.
• Etap 3: Masowy wzrost bakterii tolerujących niskie pH, produkcja nadmiaru lakto- i kwasów propionowego, co prowadzi do podrażnienia błony śluzowej żwacza i nadmiernego wchłaniania toksyn.
• Etap 4: Objawy kliniczne i systemowe, włącznie z odwodnieniem, kwasicą metaboliczną i upośledzeniem motoryki przewodu pokarmowego.

Objawy kliniczne i rozpoznanie

Wczesne wykrycie kwasicy żwacza bywa trudne, ponieważ początkowe symptomy mogą być subtelne. Jednak uważna obserwacja stada pozwala na identyfikację zwierząt z problemem. Do najbardziej typowych objawów należą:

• Obniżony apetyt, selektywne pobieranie paszy o wyższej zawartości włókna, odrzucanie drobniejszych cząstek koncentratu.
• Gazy żwaczowe (biegunka, wzdęcia), spadek produkcji mleka w okresie laktacji.
• Obniżona żwaczowa aktywność mechaniczna i chemiczna – zmniejszona ilość pęcherzyków gazowych widoczna przy badaniu przez powłoki.
• Odwodnienie i zaburzenia równowagi elektrolitowej, charakteryzujące się przyspieszonym oddechem i zmęczeniem.
• W zaawansowanych przypadkach – kwasica metaboliczna, wstrząs i ryzyko śmierci.

Do potwierdzenia rozpoznania wykorzystuje się badanie pH płynu żwaczowego, pobranego za pomocą rurki żwaczowej. Wartością graniczną jest pH ≤5,5. Dodatkowo można ocenić profil fermentacyjny (stężenie kwasów lotnych, stosunek kwasów) oraz morfologię komórkową i obecność bakterii patogennych.

Zapobieganie poprzez właściwe żywienie i zarządzanie stadem

Kluczem do skutecznej profilaktyki kwasicy żwacza jest zrównoważenie diety, uwzględniające zarówno potrzeby energetyczne, jak i prawidłowy poziom włókna surowego. Oto podstawowe strategie żywieniowe i organizacyjne:

1. Stopniowe wprowadzanie zmian w dawkach pokarmowych

• Zwięzłe okresy adaptacyjne (10–14 dni) przy przejściu na większy udział koncentratów.
• Stopniowa korekta udziału energii szybko fermentowalnej, by nie zakłócać mikrobiomu żwacza.

2. Optymalizacja stosunku włókna strukturalnego do skrobi

• Zalecany udział włókna neutralnego detergentu (NDF) w dawce całkowitej: 30–40% suchej masy.
• Stosowanie dodatków strukturalnych – sieczki z kukurydzy, owsa, siana lucerny – aby wspierać żucie i produkcję śliny.

3. Dodatki buforujące i probiotyki

• Węglan wapnia, wodorowęglan sodu lub specjalne mieszanki buforujące w formie proszku lub bloczków lizawczych.
• Prowitaminowe kultury bakterii lub drożdże (Saccharomyces cerevisiae), które stabilizują pH i wspomagają wzrost korzystnych mikroorganizmów.

4. Regularne monitorowanie i ocena stanu zdrowia żwacza

• Pomyje analizy pH i fermentacji co 2–4 tygodnie.
• Bieżąca ocena konsystencji odchodów i częstości przeżuwania.

Znaczenie profilaktyki kwasicy w hodowli bydła

Profilaktyka kwasicy żwacza to nie tylko aspekt zdrowotny, ale również ekonomiczny. Choroby żwacza prowadzą do:

• Spadku produkcji mleka nawet o 15–20% u krów mlecznych.
• Obniżenia przyrostów masy ciała w tuczu o 10–15%.
• Zwiększenia kosztów weterynaryjnych i obniżenia opłacalności hodowli.
• Podwyższonej śmiertelności i mniejszej płodności samic.

Dbałość o stabilność środowiska żwacza przekłada się na lepszą konwersję paszy, wyższą jakość mleka (wyższe stężenie tłuszczu i białka) oraz zdrowie całego stada. W praktyce oznacza to długoterminową oszczędność i zrównoważony rozwój gospodarstwa.

Wyzwania i nowe kierunki badań

Współczesna hodowla bydła stoi przed wyzwaniem zwiększenia wydajności przy minimalnym ryzyku zaburzeń trawiennych. Badania koncentrują się na:

• Nowych mieszankach pasz bogatych w włókno, lecz o zwiększonej strawności.
• Precyzyjnej analizie mikrobiomu żwacza z wykorzystaniem sekwencjonowania genomowego.
• Rozwojowi innowacyjnych dodatków paszowych syntetyzujących enzymy regulujące fermentację skrobi.

Postęp w tych obszarach może pozwolić na lepsze zrozumienie interakcji między różnymi gatunkami mikroorganizmów żwacza oraz opracowanie jeszcze skuteczniejszych metod profilaktyki i leczenia kwasicy.