Strona główna » Czym jest bydło?

Czym jest bydło?

Bydło (nazywane też rogacizną) to ogólne określenie dużych zwierząt hodowlanych z rodziny wołowatych (Bovidae), zaliczanych do podrodziny Bovinae. Zalicza się do niego przede wszystkim bydło domowe (gatunek Bos taurus) – udomowiony podgatunek wymarłego tura (Bos primigenius). Bydło jest zwierzęciem parzystokopytnym i przeżuwającym, co oznacza, że posiada charakterystyczny czterokomorowy żołądek umożliwiający trawienie trudno strawnych roślin (np. trawy, siana).

Od tysięcy lat bydło hodowane jest przez człowieka głównie w celach użytkowych. Zwierzęta te dostarczają mleka (przerabianego następnie na nabiał), mięsa (wołowiny i cielęciny), skór (wykorzystywanych w garbarstwie do produkcji wyrobów skórzanych) oraz obornika cenionego jako nawóz naturalny. Zanim rozpowszechniły się pojazdy mechaniczne, bydło (w szczególności wykastrowane samce zwane wołami) pełniło ważną rolę jako siła pociągowa – było używane do orki pól, transportu oraz innych ciężkich prac rolnych.

Pełnoprawne dorosłe osobniki bydła osiągają imponujące rozmiary. Dorosła krowa (samica) waży zazwyczaj od ok. 500 do 700 kg, zaś dorosły byk (samiec) może osiągać masę nawet ponad 1000 kg. Wysokość w kłębie (czyli do linii grzbietu nad przednimi nogami) wynosi przeciętnie 120–150 cm u tych zwierząt. Oczywiście dokładna wielkość i masa ciała zależy od rasy oraz warunków hodowlanych. Ogólnie byki są większe i masywniejsze od krów, które z kolei odznaczają się m.in. obecnością wyraźnie widocznego wymienia (u samców nie występuje). Dobrze odżywione cielę po urodzeniu waży zazwyczaj 30–50 kg.

Przeciętna długość życia bydła domowego wynosi około 15–20 lat, choć w warunkach hodowlanych zwierzęta rzadko osiągają maksymalny wiek (np. bydło mięsne jest przeznaczane na ubój znacznie wcześniej). Bydło jest gatunkiem stadnym – zwierzęta te żyją w grupach (stadach) o ustalonej hierarchii. W naturalnych warunkach pasą się na otwartych przestrzeniach (pastwiskach), przeżuwając pokarm i przemieszczając się razem jako stado. Ciąża u krowy trwa ok. 9 miesięcy (około 285 dni) i zazwyczaj kończy się narodzinami jednego cielęcia (bliźniaki zdarzają się rzadko). Krowa jako ssak wykarmia następnie swoje młode własnym mlekiem przez pierwsze miesiące jego życia.

Nazewnictwo: krowa, byk, cielę i inne określenia

W potocznym języku często używamy słowa „krowa” na określenie każdego zwierzęcia z gatunku bydła. Warto jednak wiedzieć, że precyzyjnie rzecz ujmując krowa to dorosła samica bydła, która ma już za sobą pierwsze ocielenie (czyli poród potomstwa). Dorosły samiec bydła zdolny do rozrodu to byk. Młode zwierzę tego gatunku, zazwyczaj w wieku do ok. 6–12 miesięcy, nazywamy cielęciem (samiec to cielak, samica cieliczka). Młoda samica przed osiągnięciem dojrzałości rozrodczej lub przed pierwszym ocieleniem to jałówka, natomiast młody samiec (np. roczniak) bywa określany jako byczek.

Osobne pojęcie stanowi wół, czyli wykastrowany samiec bydła. Woły często używane były dawniej jako zwierzęta pociągowe (są spokojniejsze i silne), a także do opasu (tuczu na mięso). Wspomniana wcześniej rogacizna to dawne określenie bydła, związane z obecnością rogów u tych zwierząt. Należy również zaznaczyć, że termin bydło ma charakter zbiorowy – nie występuje typowa liczba pojedyncza i mnoga. Mówi się np. „stado bydła” lub „10 sztuk bydła” (zamiast 10 bydł). Poszczególne osobniki można określać właśnie mianem krowy, byka, cielęcia lub ogólnie sztuki bydła.

Historia udomowienia bydła

Przodkiem współczesnego bydła domowego był dziki tur (Bos primigenius) – potężny przedstawiciel rodziny wołowatych, który niegdyś zamieszkiwał rozległe obszary Europy, Azji i Afryki Północnej. Udomowienie tura nastąpiło tysiące lat temu, dając początek dzisiejszemu gatunkowi Bos taurus. Szacuje się, że pierwsze próby udomowienia miały miejsce około 8000–10000 lat p.n.e. na terenach tzw. Żyznego Półksiężyca (Bliski Wschód) lub w rejonie dzisiejszej Turcji. Niezależnie od tego, odrębne udomowienie blisko spokrewnionego bydła garbatego, czyli zebu (Bos indicus), nastąpiło prawdopodobnie na subkontynencie indyjskim kilka tysięcy lat później.

Udomowienie bydła było przełomem w rozwoju rolnictwa. Pierwotnie ludzie utrzymywali te zwierzęta głównie dla mięsa oraz skór. Mięso zapewniało cenne białko w diecie, a skóry wykorzystywano do produkcji odzieży i sprzętów. Wraz z udomowieniem okazało się, że potężne byki i woły mogą być użyte jako zwierzęta pociągowe do pracy na roli. Z czasem bydło rozpowszechniło się na wszystkie kontynenty wraz z migracjami i handlem. Europejscy koloniści sprowadzili krowy do obu Ameryk, Australii i Afryki Południowej, co zmieniło tamtejsze krajobrazy rolnicze. Bydło zaczęło służyć człowiekowi jako „żywy traktor” na długo przed epoką maszyn – pomagało w orce pól, transporcie płodów rolnych czy ciągnięciu wozów.

Interesującym jest, że produkcja mleka przez długi czas nie była głównym celem hodowli bydła. W starożytności spożywano co prawda mleko i wyrabiano z niego sery, jednak dopiero około II tysiąclecia p.n.e. rozpoczęto na szerszą skalę planowe chowanie krów mlecznych. Od tego momentu krowy stały się ważnym źródłem nie tylko mięsa, ale też mleka, co znacząco wzbogaciło dietę ludności.

Na przestrzeni wieków bydło zyskało ogromne znaczenie ekonomiczne i kulturowe. W wielu dawnych społeczeństwach majątek liczono w liczbie posiadanych sztuk bydła – były one swoistą walutą i oznaką bogactwa. Bydło pojawia się również w licznych mitologiach i wierzeniach (np. w Indiach krowy są uznawane za zwierzęta święte). Niestety dziki przodek bydła, tur, nie przetrwał do współczesności – ostatnie osobniki wyginęły w XVII wieku na terenach Polski. Dziedzictwem tura są jednak wszystkie dzisiejsze rasy bydła na całym świecie.

Typy użytkowe bydła

Współczesne bydło hodowlane dzieli się na trzy główne typy użytkowe w zależności od głównego kierunku hodowli. Wyróżniamy bydło mleczne, mięsne oraz kombinowane (dwukierunkowe). Taki podział wykształcił się wskutek wieloletniej selekcji hodowlanej, mającej na celu zoptymalizowanie określonych cech produkcyjnych.

Bydło mleczne

Bydło typu mlecznego hodowane jest przede wszystkim dla wysokiej wydajności w produkcji mleka. Krowy mleczne dają duże ilości mleka dziennie, dlatego u tych ras nacisk położony jest na cechy sprzyjające laktacji. Budowa ciała bydła mlecznego jest zazwyczaj dość smukła i lekka. Sylwetka krowy mlecznej bywa opisywana jako trójkątna (patrząc z boku ciało jest szerokie z przodu przy klatce piersiowej i zwęża się ku tyłowi). Zwierzęta te mają stosunkowo wąską, głęboką klatkę piersiową oraz długie tułowie. Żebra są ustawione skośnie, z dużymi odstępami, co zwiększa pojemność ciała i umożliwia pomieszczenie pojemnego układu pokarmowego. Krowy mleczne wyróżniają się bardzo dobrze rozwiniętym wymieniem, ponieważ zdolność do produkcji dużych ilości mleka wymaga odpowiedniego rozwoju gruczołu mlecznego. Mięśnie u bydła mlecznego są mniej rozbudowane niż u typowych ras mięsnych, a tkanka tłuszczowa odkłada się w mniejszym stopniu (zwierzęta są „szczupłe” w porównaniu do bydła mięsnego). Skóra jest często względnie cienka i elastyczna, z delikatnym owłosieniem. Ogólnie krowy mleczne sprawiają wrażenie delikatniejszych, co wynika z ukierunkowania energii na produkcję mleka, a nie na przyrost mięśni.

Bydło mięsne

Bydło typu mięsnego (inaczej rzeźne lub opasowe) jest hodowane w celu uzyskania maksymalnych przyrostów masy ciała i wydajności mięsnej. Rasy mięsne cechują się znacznie silniejszym umięśnieniem i bardziej krępą, masywną budową ciała niż rasy mleczne. Sylwetka bydła mięsnego ma kształt zbliżony do prostokąta: ciało jest szerokie, głębokie i długie, równie masywne z przodu (przy karku i klatce piersiowej), jak i z tyłu (przy zadzie). Klatka piersiowa jest szeroka i beczkowata z silnie wysklepionymi, zaokrąglonymi żebrami. Nogi bydła mięsnego są względnie krótsze i mocniejsze, aby udźwignąć większy ciężar ciała. Głowa jest zazwyczaj krótsza i szersza, a szyja grubsza niż u bydła mlecznego, często z wyraźną masą mięśni (byki mięsne mają np. silnie umięśniony kark). Skóra ras mięsnych bywa grubsza i bardziej „gąbczasta” w dotyku, z obfitszym owłosieniem i silniejszym umięśnieniem pod nią. Krowy ras mięsnych mają stosunkowo małe wymię, ponieważ produkują mleko w ilości wystarczającej jedynie do wykarmienia cielęcia, nie zaś na sprzedaż. Bydło mięsne jest często łatwiejsze w hodowli ekstensywnej (pastwiskowej), ponieważ jest odporniejsze i młodsze osobniki dobrze rosną na naturalnych paszach.

Bydło kombinowane (dwukierunkowe)

Typ kombinowany stanowi kompromis między powyższymi dwoma kierunkami użytkowania. Bydło dwukierunkowe (zwane też mleczno-mięsnym lub mięsno-mlecznym) łączy cechy pożądane zarówno w produkcji mleka, jak i mięsa. Rasy kombinowane osiągają przyzwoitą wydajność mleczną (choć ustępują topowym rasom mlecznym) przy jednocześnie dobrych przyrostach masy i umięśnieniu (choć nie tak ekstremalnych jak u najlepszych ras mięsnych). Budowa ciała bydła kombinowanego jest pośrednia – ani tak delikatna jak u typowych krów mlecznych, ani tak masywna jak u czystych ras mięsnych. Przykładem bydła dwukierunkowego może być rasa simentalska, która od lat hodowana jest z sukcesami zarówno na mleko, jak i na wołowinę. Wiele dawnych rodzimych ras należało do typu kombinowanego, zanim nastąpiła specjalizacja hodowli w kierunku mleka lub mięsa.

Rasy bydła domowego

Na przestrzeni tysięcy lat udomowienia i hodowli człowiek wyhodował wiele różnych ras bydła dostosowanych do różnych potrzeb i warunków środowiskowych. Szacuje się, że na świecie istnieje kilkaset odmiennych ras (według niektórych źródeł nawet około 800). Rasy te różnią się wielkością, umaszczeniem, cechami budowy oraz wydajnością mleczną czy mięsną. Niżej przedstawiamy przegląd kilku najważniejszych ras bydła, podzielonych na rasy mleczne i mięsne, z uwzględnieniem popularności niektórych z nich w Polsce.

Najważniejsze rasy mleczne

  • Holsztyńsko-fryzyjska (HF) – najpopularniejsza na świecie i w Polsce rasa mleczna, znana z rekordowej wydajności mlecznej. Krowy tej rasy (o charakterystycznym czarno-białym umaszczeniu) potrafią dać nawet powyżej 8–10 tysięcy litrów mleka rocznie. Są to duże krowy o stosunkowo delikatnej budowie. W Polsce bydło holsztyńsko-fryzyjskie stanowi podstawę produkcji mleka w większości gospodarstw.
  • Jersey – niewielka rasa pochodząca z Wyspy Jersey, ceniona za mleko o bardzo wysokiej zawartości tłuszczu i białka (idealne do wyrobu serów i masła). Krowy jersey są małe (masa ok. 400–500 kg), mają brązowe umaszczenie z jasnymi obwódkami wokół nosa i oczu. Choć dają mniej mleka niż HF, to jego jakość jest bardzo wysoka.
  • Simentalska – rasa wywodząca się ze Szwajcarii (kanton Berno, dolina Simme), zaliczana do typu dwukierunkowego (mleczno-mięsnego). Krowy simentalskie są biało‑łaciate (umaszczenie rudo‑łaciate z białymi łatami), mocnej budowy. Wykazują dobrą wydajność mleczną (ok. 5–6 tys. litrów mleka rocznie) przy jednocześnie dobrych przyrostach masy, co czyni je uniwersalnymi. W Polsce simentale są dość popularne zwłaszcza w gospodarstwach łączących produkcję mleka i wołowiny.
  • Guernsey – inna mniejsza rasa brytyjska (z Wysp Normandzkich) o mleku bogatym w tłuszcz i złotawym zabarwieniu (wysoka zawartość beta-karotenu). Krowy guernsey są jasno brązowe z białymi łatami, o łagodnym usposobieniu.
  • Ayrshire – szkocka rasa mleczna o czerwono-białym umaszczeniu, znana z wytrzymałości i dobrego przystosowania do surowego klimatu. Daje spore ilości mleka o dobrej jakości, a krowy są długowieczne i płodne.

Oczywiście istnieje wiele innych ras mlecznych, jak choćby Brown Swiss (szwajcarska rasa brunatna), Montbeliarde (francuska) czy nasza rodzima rasa polska czerwona. Krowy tych ras są z reguły mniejsze i mniej wydajne, ale za to dobrze przystosowane do surowych warunków środowiska (np. terenów górskich).

Najważniejsze rasy mięsne

  • Angus (Aberdeen Angus) – jedna z najpopularniejszych ras mięsnych na świecie, wywodząca się ze Szkocji. Charakteryzuje się czarnym (czasem czerwonym) umaszczeniem i naturalnym brakiem rogów (osobniki są bezrogie). Angusy słyną z dobrej jakości wołowiny – ich mięso jest marmurkowe (przerasta drobnymi pasmami tłuszczu, co zapewnia soczystość). Są to zwierzęta średniej wielkości, znane z łatwego ocielenia (porody u tej rasy zazwyczaj przebiegają bez komplikacji).
  • Hereford – brytyjska rasa mięsna, którą rozpoznać można po czerwono-brązowym ciele i białej głowie oraz szyi. Herefordy są cenione za łatwość hodowli i odporność – potrafią cały sezon spędzać na pastwisku. Dobrze wykorzystują paszę i szybko przybierają na wadze. Ich mięso jest smaczne, choć nie tak marmurkowe jak u angusów.
  • Charolaise – francuska rasa mięsna należąca do największych pod względem kalibru i masy. Charolaise są umaszczone biało lub kremowo. Dorosłe byki osiągają masę nawet 1200 kg. Krowy mają skłonność do cięższych porodów (duże cielęta), ale zapewniają potomstwu bardzo intensywny wzrost. Mięso charolaise jest chude i cenione w handlu.
  • Limousine – rasa mięsna pochodząca z regionu Limousin we Francji. Umaszczenie jednolicie rudo-brązowe. Limousiny słyną z łatwości wycieleń oraz doskonałej zdrowotności i żywotności. Ich mięso jest dobrej jakości (raczej chude). W Polsce bydło rasy limousine jest bardzo popularne – szacuje się, że ponad połowa (a według niektórych danych nawet ok. 70%) populacji bydła mięsnego w kraju to właśnie limousiny.
  • Simmental mięsny – odmiana rasy simentalskiej, u której nacisk położono na cechy mięsne. Simentale mięsne są duże i dobrze umięśnione, jednocześnie zachowując częściowo cechy wytrzymałości i płodności odziedziczone po swoich mlecznych przodkach.
  • Wagyu – japońskie bydło mięsne, słynne z wyjątkowo marmurkowego mięsa uważanego za delikates (wołowina Kobe pochodzi właśnie od bydła wagyu). Rasa ta jest jednak bardzo wymagająca i droga w hodowli, dlatego występuje głównie w Azji; w Polsce spotykana jest rzadko (niszowe hodowle nastawione na ekskluzywny produkt).

W Polsce oprócz ras zagranicznych hoduje się również kilka rodzimych ras bydła, choć ich znaczenie jest obecnie niewielkie. Należy do nich polska czerwona (dawniej powszechna w rejonach podgórskich, dziś rasa chroniona ze względu na wartość genetyczną), polska czarno-biała (przodek dzisiejszej holsztyńsko-fryzyjskiej, obecnie praktycznie wchłonięta przez tę światową rasę) czy białogrzbieta (rasa o białym pasie wzdłuż grzbietu, również objęta ochroną). Te lokalne rasy charakteryzują się gorszymi wynikami produkcyjnymi, ale często lepiej znoszą surowe warunki środowiska i są częścią dziedzictwa kulturowego polskiej wsi.

Znaczenie bydła i jego wykorzystanie

Bydło domowe należy do najważniejszych zwierząt gospodarskich na świecie. Od tysięcy lat dostarcza ludziom podstawowych surowców i produktów spożywczych, a także spełnia inne funkcje w gospodarce. Poniżej przedstawiamy główne obszary wykorzystania bydła:

  • Produkcja mleka – krowie mleko to jeden z najważniejszych surowców spożywczych. Spożywane bezpośrednio lub przerabiane jest na rozmaite artykuły nabiałowe: masło, sery, jogurty, śmietanę, kefir i wiele innych. Mleko bydła stanowi ważne źródło białka, wapnia i witamin w diecie wielu populacji ludzkich. Wiele regionów świata specjalizuje się w hodowli krów mlecznych, a produkty mleczne są istotną gałęzią przemysłu spożywczego.
  • Produkcja mięsa (wołowina i cielęcina) – bydło jest również jednym z głównych źródeł mięsa na świecie. Wołowina (mięso dorosłych sztuk) oraz cielęcina (mięso młodego bydła, zazwyczaj zwierząt mlecznych ubijanych w wieku kilku miesięcy) są cenionymi produktami spożywczymi. Wołowina dostarcza pełnowartościowego białka, żelaza i innych mikroskładników. W zależności od rasy i sposobu karmienia pozyskuje się mięso o różnej teksturze i zawartości tkanki tłuszczowej (np. słynna marmurkowa wołowina Wagyu vs chudsze mięso ras mięsnych).
  • Skóry i wyroby skórzane – skóra bydła (tzw. skóra bydlęca) jest cennym surowcem w garbarstwie. Przetwarza się ją na skóry wyprawione, które służą do produkcji butów, ubrań, mebli, galanterii (torebki, paski) i innych artykułów. Wyroby ze skóry naturalnej są trwałe i cenione przez konsumentów na całym świecie.
  • Siła pociągowa i transport – zanim nastąpił rozwój maszyn mechanicznych, woły (kastraty byków) były główną siłą pociągową w rolnictwie i transporcie. Wciągały pługi, wozy, pomagały przy pracach leśnych. W niektórych regionach świata do dziś wykorzystuje się zwierzęta pociągowe do pracy na roli (np. w części Azji czy Afryki). Choć w nowoczesnym rolnictwie ich rola została przejęta przez ciągniki i maszyny, historycznie rola bydła w napędzaniu gospodarki była ogromna.
  • Nawozy naturalne – bydło dostarcza także nawozu w postaci obornika. Obornik bydlęcy jest bogaty w substancje odżywcze i materiał organiczny, dzięki czemu stanowi doskonały nawóz poprawiający żyzność gleb. Rolnicy od wieków wykorzystywali gnój zwierzęcy do nawożenia pól uprawnych, a dziś obornik nadal jest ceniony w rolnictwie ekologicznym jako alternatywa dla nawozów sztucznych.
  • Inne zastosowania – z bydła pozyskuje się także szereg ubocznych produktów. Tłuszcz bydlęcy (łój) bywa wykorzystywany do produkcji mydeł i świec. Żyły i skóra wykorzystywane były dawniej do wyrobu cięciw, a płótna żołądków (błony) do produkcji dawnych rodzajów papieru czy osłonek kiełbas. Kości i rogi służyły jako materiał do wyrobu narzędzi, ozdób czy uchwytów noży. Nawet współcześnie niektóre elementy bydła są wykorzystywane przemysłowo, na przykład enzymy z żołądków cieląt (podpuszczka) służą do wyrobu serów.

W różnych kulturach bydło spełnia też specyficzne role: np. w Indiach produkty uboczne są wykorzystywane w nietypowy sposób (suszone placki z krowiego nawozu służą jako opał, a mocz krowi bywa używany w medycynie ajurwedyjskiej).

Podstawy hodowli bydła

Prawidłowa hodowla bydła wymaga zapewnienia zwierzętom odpowiednich warunków bytowania, żywienia oraz opieki weterynaryjnej. Poniżej omawiamy najważniejsze aspekty chowu bydła:

Warunki utrzymania i systemy chowu

Bardzo ważne jest dostosowanie systemu utrzymania bydła do możliwości gospodarstwa i potrzeb zwierząt. Wyróżnia się dwa podstawowe systemy chowu:

  • Chów stanowiskowy (intensywny oborowy) – bydło przez większą część roku (a nawet cały rok) przebywa w budynkach inwentarskich (oborach). Krowy często są utrzymywane na uwięzi (przywiązane do stanowisk) lub w systemie wolnostanowiskowym w oborze. Ten model pozwala na ścisłą kontrolę żywienia i doju (zwłaszcza w wyspecjalizowanych fermach mlecznych). Wymaga jednak zapewnienia zwierzętom odpowiedniej przestrzeni, ścielenia (słoma jako ściółka), wentylacji i czystości w budynkach.
  • Chów pastwiskowy (ekstensywny) – bydło większość roku spędza na pastwiskach, gdzie samodzielnie pobiera pokarm (trawę) i ma dużo ruchu. Zwierzęta przebywają na świeżym powietrzu, co sprzyja ich zdrowiu i dobrostanowi. W klimacie umiarkowanym (jak Polska) chów pastwiskowy jest sezonowy – latem krowy są na łąkach, zaś zimą wracają do obór. System ten jest tańszy (mniej pasz zakupionych, niższe koszty infrastruktury), ale trudniej w nim kontrolować dokładne żywienie i wydajność poszczególnych sztuk. Czasem stosuje się model mieszany – latem pastwisko, zimą obora.

Niezależnie od systemu, należy zadbać o dobrostan bydła. Zwierzęta powinny mieć wystarczająco dużo miejsca, dostęp do świeżego powietrza i światła dziennego oraz możliwość swobodnego położenia się i wstania. Podłoże powinno być suche i wygodne (np. ścielone słomą). Konieczne jest regularne usuwanie obornika i dbałość o higienę w oborze, co zapobiega chorobom. W upalne dni trzeba zapewnić ochronę przed słońcem (np. wiaty zacieniające na pastwisku) i stały dostęp do świeżej wody, a zimą osłonę przed mrozem i wiatrem. We współczesnych oborach coraz częściej stosuje się różne udogodnienia technologiczne poprawiające dobrostan i wydajność krów: automatyczne systemy pojenia i zadawania paszy, mechaniczne czochradła (szczotki do masażu, przy których krowy mogą się drapać), wentylatory i zraszacze schładzające powietrze latem czy roboty udojowe (samoczynne dojarki, do których krowy podchodzą, kiedy chcą być wydojone). Takie rozwiązania pomagają utrzymać stado w zdrowiu i komforcie, jednocześnie usprawniając pracę hodowcy.

Żywienie bydła

Prawidłowe żywienie to fundament zdrowia i produktywności bydła. Jako przeżuwacze, krowy potrzebują głównie pasz objętościowych (objętościówka) pochodzenia roślinnego. Podstawę diety stanowią zielonki (trawa na pastwisku), siano (suszona trawa) oraz kiszonki (zakiszone rośliny, najczęściej kukurydza lub trawy i motylkowe). Pasze objętościowe zapewniają włókno pokarmowe niezbędne do prawidłowego trawienia. Uzupełnieniem menu są pasze treściwe – głównie ziarna zbóż (jak śruta zbożowa, jęczmień, owies) oraz różne śruty (np. poekstrakcyjna śruta sojowa bogata w białko). Pasze treściwe dostarczają energii i białka potrzebnych zwłaszcza wysoko wydajnym krowom mlecznym lub rosnącym bykom opasowym. Ważne jest również zapewnienie dodatku witaminowo-mineralnego (np. lizawek solnych, premiksów mineralnych), by dieta była zbilansowana.

Zapotrzebowanie pokarmowe bydła zależy od wieku, masy ciała, stanu fizjologicznego (np. krowy mleczne w szczycie laktacji wymagają najbardziej treściwej diety) oraz produkcyjności. Przekarmianie lub niedożywienie bydła prowadzi do spadku wydajności i problemów zdrowotnych. Dostęp do czystej wody do picia musi być nieograniczony – dorosła krowa może wypijać nawet 50–100 litrów wody dziennie, zwłaszcza w upały lub przy żywieniu suchym sianem.

Rozród i odchów cieląt

Efektywna hodowla wymaga regularnego rozrodu stada. Krowa, aby dawała mleko, musi się zacielić (zajść w ciążę) i urodzić cielę – cykl rozrodczy w gospodarstwie mlecznym zazwyczaj zakłada jedno ocielenie na krowę co 12 miesięcy. W praktyce osiągnięcie takiej częstotliwości wymaga sprawnego zarządzania rozrodem. Jałówki zazwyczaj kryje się (naturalnie lub przez inseminację sztuczną) po osiągnięciu około 15–18 miesięcy życia, by po 9 miesiącach ciąży wydały na świat pierwsze cielę w wieku ok. 2 lat. Wykrywanie rui (okresu aktywności płciowej krowy) jest niezbędne dla skutecznego zapłodnienia. W nowoczesnych hodowlach często stosuje się sztuczne unasienianie, pozwalające na wykorzystanie nasienia najlepszych buhajów bez potrzeby utrzymywania byka w stadzie.

Po narodzinach cielę wymaga troskliwej opieki. Kluczowe jest jak najszybsze podanie mu siary (pierwszego mleka matki bogatego w przeciwciała) – najlepiej w ciągu pierwszych 2 godzin życia. Siara zapewnia noworodkowi odporność bierną i jest niezbędna dla jego zdrowia. Cielęta przez pierwsze tygodnie życia żywią się głównie mlekiem matki lub mlekiem zastępczym (później wprowadza się startery paszowe). Ważne jest utrzymanie cieląt w czystości i cieple, ponieważ są one wrażliwe na choroby (np. biegunki). Stopniowo młode uczy się przyjmować pasze stałe (siano, pasza treściwa), a odsadza od mleka zwykle w wieku około 2–3 miesięcy. Prawidłowy odchów cieląt decyduje o ich późniejszym zdrowiu i przyrostach, dlatego należy przykładać do niego dużą wagę.

Zdrowie i profilaktyka

Bydło, podobnie jak inne zwierzęta hodowlane, narażone jest na różne choroby. Mogą to być zarówno choroby zakaźne (wywoływane przez wirusy, bakterie czy pasożyty), jak i schorzenia metaboliczne czy urazy. Do często spotykanych problemów zdrowotnych należą m.in. zapalenie wymienia (mastitis) u krów mlecznych, choroby układu oddechowego (np. zapalenie płuc u młodzieży), schorzenia układu pokarmowego (w tym kwasica żwacza przy błędach żywieniowych), kulawizny i choroby racic (zwłaszcza przy długotrwałym przebywaniu na wilgotnym podłożu), czy choroby wirusowe jak IBR (wirusowe zapalenie nosa i tchawicy bydła) i BVD (choroba wirusowa wywołująca m.in. zaburzenia rozrodu). Pasożyty wewnętrzne (np. tasiemce, nicienie żołądkowo-jelitowe) i zewnętrzne (pchły, wszoły, kleszcze) również mogą powodować straty w hodowli.

Kluczem do sukcesu jest profilaktyka i dobra opieka weterynaryjna. Hodowca powinien codziennie obserwować stado i szybko reagować na niepokojące objawy (np. brak apetytu, apatię, kulawiznę, spadek wydajności mlecznej). Ważne są regularne szczepienia ochronne (przeciw najgroźniejszym chorobom, np. IBR, BVD), okresowe odrobaczanie stada środkami przeciwpasożytniczymi, a także badania kontrolne (np. testy na brucelozę, gruźlicę bydła w stadach mlecznych). Należy zapewnić też prawidłowe warunki zoohigieniczne: czystość pomieszczeń, dezynfekcję obory, izolację chorych osobników w razie wystąpienia choroby zakaźnej. Współpraca z lekarzem weterynarii (regularne przeglądy stada, konsultacje) pomaga w utrzymaniu wysokiego statusu zdrowotnego hodowli. Zdrowe stado to wyższa wydajność produkcji i niższe koszty leczenia, dlatego profilaktyka jest inwestycją, która się opłaca.

Pogłowie bydła na świecie i w Polsce

Bydło jest hodowane na całym świecie, na wszystkich zamieszkałych kontynentach. Łączna liczebność bydła domowego na świecie sięga ogromnych wartości. Szacuje się, że pogłowie bydła globalnie wynosi ponad 1,5 miliarda sztuk. Najwięcej bydła hoduje się w krajach o dużej populacji wiejskiej i rozległych terenach pastwiskowych. Do państw o największej liczbie bydła należą m.in. Indie (ponad 300 mln sztuk), Brazylia (ponad 200 mln), Chiny (ok. 100 mln) oraz Stany Zjednoczone (ok. 90 mln). Duże pogłowie utrzymuje się także w Argentynie, Etiopii czy Australii. Wiele z tych krajów specjalizuje się w określonym kierunku produkcji: np. w Indiach dominują krowy mleczne (wołowina nie jest tam spożywana ze względów religijnych), a Brazylia jest jednym ze światowych liderów eksportu wołowiny.

W Polsce pogłowie bydła wynosi obecnie około 6 milionów sztuk (stan na lata 2020; dla porównania w 1990 r. było to ponad 10 mln). Po okresie spadku liczebności bydła w latach 90. (wraz z restrukturyzacją rolnictwa) pogłowie ustabilizowało się na poziomie 5–6 mln. Polska jest znacznym producentem mleka krowiego – rocznie wytwarza się ok. 12–13 mln ton mleka (dane z połowy lat 2010.). Produkcja wołowiny wynosiła w 2014 roku ok. 400 tys. ton rocznie, przy czym większość polskiej wołowiny trafia na eksport (Polska należy do czołowych eksporterów wołowiny w UE).

Największe skupiska hodowli bydła w Polsce występują w regionach o żyznych pastwiskach i tradycjach mleczarskich: przodują województwa podlaskie, mazowieckie oraz wielkopolskie. Podlasie jest sercem polskiego mleczarstwa (dużo gospodarstw produkujących mleko), natomiast w Wielkopolsce i na Mazowszu rozwinięte są oba kierunki hodowli (zarówno mleczny, jak i mięsny). Bydło odgrywa ważną rolę w polskim rolnictwie – produkcja mleka i wołowiny to istotne gałęzie gospodarki rolnej, a polskie produkty mleczne i mięsne są cenione zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym.

Inne zwierzęta określane jako bydło

Określenie bydło najczęściej odnosi się do udomowionego gatunku Bos taurus (bydło domowe). Warto jednak wspomnieć, że w różnych częściach świata do zwierząt gospodarskich określanych potocznie mianem „bydła” należą także inne, spokrewnione gatunki z rodziny wołowatych:

  • Bawół – kilka gatunków bawołów (np. bawół indyjski, czyli arni, oraz bawół afrykański) zostało udomowionych lub współ-udomowionych przez człowieka. Szczególnie bawół wodny jest powszechnie hodowany w Azji jako zwierzę pociągowe i mleczne (jego mleko wykorzystuje się do produkcji serów, jak mozzarella). Bawoły są masywniejsze i lepiej przystosowane do bagiennych terenów niż bydło domowe.
  • Jak – udomowiony jak domowy (Bos grunniens) występuje na Wyżynie Tybetańskiej i w sąsiednich regionach. Jaki służą jako zwierzęta juczne i wierzchowe w wysokogórskim terenie, dostarczają także mleka oraz wełny. Słyną z długiej, gęstej sierści chroniącej przed mrozem.
  • Zebu – bydło garbate (Bos indicus) hodowane głównie w regionach tropikalnych (Azja Południowa, Afryka). Charakteryzuje się garbem na grzbiecie i dużą odpornością na upał oraz choroby tropikalne. Jest zaliczane do bydła domowego jako osobny podgatunek lub nawet gatunek.
  • Mieszańce gatunkowe – człowiek eksperymentował z krzyżowaniem bydła domowego z innymi wołowatymi. Przykładem jest żubroń (krzyżówka bydła domowego z żubrem) hodowany w Polsce w celach doświadczalnych czy beefalo (skrzyżowanie bydła domowego z bizonem amerykańskim) w USA, próbowane jako łączące cechy obu gatunków. Ogólnie jednak te hybrydy nie zyskały większego znaczenia w rolnictwie.

Hodowla bydła a środowisko

Warto wspomnieć również o wpływie masowej hodowli bydła na środowisko naturalne, gdyż w ostatnich latach temat ten zyskał dużo uwagi. Bydło jako gatunek przeżuwający produkuje podczas trawienia znaczne ilości metanu – gazu cieplarnianego, który przyczynia się do globalnego ocieplenia. Szacuje się, że hodowla zwierząt (głównie bydła) może odpowiadać za kilkanaście procent emisji gazów cieplarnianych związanych z działalnością człowieka. Ponadto intensywna produkcja wołowiny wiąże się z dużym zapotrzebowaniem na paszę (szczególnie soję i kukurydzę), co pośrednio może prowadzić do wylesiania (np. wycinanie lasów pod uprawy paszowe, jak ma to miejsce w Amazonii). Hodowla bydła wymaga także znacznych zasobów wody – wyprodukowanie 1 kilograma wołowiny może wymagać nawet kilkunastu tysięcy litrów wody (licząc cały proces od uprawy paszy po napojenie zwierząt). Warto również zaznaczyć, że duża koncentracja chowu bydła może prowadzić do lokalnych problemów środowiskowych, takich jak zanieczyszczenie wód gruntowych azotanami (z nieszczelnych składowisk gnojowicy) czy uciążliwe emisje zapachowe (amoniak) z ferm. Dlatego też coraz więcej uwagi przykłada się do wprowadzania standardów bioasekuracji i ekologicznych technologii w hodowli bydła.

Z drugiej strony, należy pamiętać, że bydło potrafi wykorzystać tereny i pasze niedostępne dla człowieka (np. trawy na pastwiskach, których my nie jesteśmy w stanie strawić) i zamienić je na pełnowartościową żywność. Przemysł hodowlany oraz naukowcy podejmują wysiłki, by uczynić produkcję bydła bardziej zrównoważoną środowiskowo – np. przez poprawę efektywności żywienia (co zmniejsza emisje metanu na jednostkę produktu), wykorzystanie biogazowni do przetwarzania obornika na energię odnawialną, czy stosowanie praktyk agroekologicznych (wypas rotacyjny chroniący glebę, zalesianie obszarów wokół pastwisk). Konsumenci również mogą wpływać na środowiskowe aspekty hodowli bydła poprzez wybór produktów pochodzących ze zrównoważonych źródeł lub ograniczenie spożycia wołowiny.

Ciekawostki o bydle

Na koniec przedstawiamy kilka ciekawostek związanych z bydłem i krowami, które mogą zaskoczyć nawet osoby mające na co dzień do czynienia z tymi zwierzętami:

  • Panoramiczny wzrok – Krowy widzą niemal dookoła siebie. Ich oczy umieszczone po bokach głowy zapewniają pole widzenia sięgające ok. 330–360 stopni. Dzięki temu bydło może wypatrywać drapieżników z każdej strony. Jednak bezpośrednio przed sobą (tuż przed pyskiem) krowy widzą słabiej i często obracają głowę, by lepiej się przyjrzeć.
  • Nie rozróżniają czerwieni – Popularny mit głosi, że byki reagują agresywnie na czerwoną płachtę torreadora. W rzeczywistości bydło (podobnie jak wiele innych zwierząt) nie widzi koloru czerwonego – denerwuje je ruch płachty, a nie jej barwa. Sama czerwona chusta stała się elementem korridy raczej ze względów tradycji i estetyki.
  • Brak górnych siekaczy – Krowy nie mają górnych przednich zębów. Zamiast nich mają w górnej szczęce twardą poduszkę dziąsłową, o którą dociskają ostry dolny rząd siekaczy, by odgryzać trawę.
  • Wyostrzone zmysły – Bydło ma znakomity słuch i węch. Krowy potrafią usłyszeć dźwięki o znacznie niższej i wyższej częstotliwości niż zakres słyszalny dla człowieka. Ich węch jest również bardzo czuły – zapachy wyczuwają nawet z odległości 5–10 kilometrów!
  • Indywidualny nos – Struktura powierzchni nosa każdego bydła jest unikalna, niczym linie papilarne u ludzi. Odcisk nosa krowy może posłużyć do jej identyfikacji (w praktyce jednak stosuje się prostsze metody, takie jak kolczyki z numerami).
  • Magnetyczne pastwisko – Badania wykazały, że pasące się krowy często ustawiają się wzdłuż osi północ-południe, prawdopodobnie wyczuwając ziemskie pole magnetyczne. Dlaczego akurat tak się orientują przy żerowaniu – pozostaje zagadką dla naukowców.
  • Schody w górę tak, w dół trudno – Istnieje powiedzenie, że krowa może wejść po schodach w górę, ale nie potrafi zejść na dół. Wynika to z budowy ich stawów kolanowych i rozłożenia masy ciała – schodzenie jest dla bydła bardzo trudne i niebezpieczne. Dlatego te zwierzęta niechętnie schodzą po stromych rampach czy schodach.